Dili, 30 Abril 2025 (Média Democracia) – Aliansa Nasionál Kontrolu Tabaku Timor-Leste hala’o Komunikadu Imprensa hodi relata relatorio durante ne’e, Komunikadu imprensa ne’e hala’o iha Salaun Fongtil, Caicoli Díli Horiseik.
Iha komunikadu imprensa Diretor Aliansa Nasionál Kontrolu Tabaku Timor-Leste Sancho Fernandes hateten, bazeia ba resultadu peskiza observasaun sira ne’ebé durante ne’e ANCT-TL halao liuliu relasiona ho tabaku ilegal sira ne’ebé tama seim prosesu adminiatrativu normal tama liuhusi fronteira rai nomos tasi la tuir prosesu legal nian.
“Ami haree katak kondisaun agora ne’e grave tebes tanba husi tinan ba tinan ami halo survei hatudu preveleiju ba tabaku ilegal ne’e nia pursentu as tebes, no tabaku sira ne’e fa’an kuaje namkari ona iha ne’e, ho nia folin ne’ebé as liu fali tabaku legal sira ne’ebé tama tuir standarizasaun tuir lei kontrolu tabaku Nu 14/2010 nian, ida seluk foin daudaun ANCT,TL rasik observa katak iha kompaña tabaku balun ne’ebé hatama tabaku ilegal liuhusi portu no halo falsifika dokumentus katak ne’e laos tabaku maibé Tixu, entaun haree ba situasaun ne’e ANCT,TL konsidera grave tebes tanba tuir prosedur prosesu normal tabaku ne’ebé atu tama mai iha Timor-Leste molok atu to fronteira antes 30 minutu ita tenke iha notifikasaun, maibé realidade kompaña ne’ebé hatama tabaku ilegal ne’e tama to’o mai iha portu mak foin identifika katak ne’e tabaku ilegal.” Dehan Diretor Aliansa Nasionál Kontrolu Tabaku Timor-Leste Sancho Fernandes
Nia salienta haree ba situasaun hirak ne’e ANCT,TL konsidera katak sistema kontrolu tabaku grave tebes no husi ne’e hatudu indikasaun ida katak kontrolu tabaku iha nasaun Timor la lao ho diak.
“Nu’udar konsekuensia iha tinan ida ne’e dadus hatudu katak ita-nia preveleiju fuma tabaku sae 74,7% tuir survei ne’ebé iha ona, ninia fator kontribuisaun maior husi sirkulasaun tabaku ilegal sira kompara fali ho tinan kotuk 2023 preveleiju tun ba 52% tanba taxa sae nomos folin tabaku sae maibé agora hatudu katak asesibilidade barak liubá iha tabaku ilisitus sira no tabaku ilisitus ne’e konsidera proividu tebes, tanba kauzu tipu sanulu husi tabaku ne’e nia tarjetu ba iha joven sira, entaun ida ne’e mak fó konsekuensia ba iha fuma nain sira no nia pursentu as tebes iha ita nia nasaun.” Salienta Sancho Fernandes
Nia informa relasiona ho tabaku ilisitus ne’e mós atu dehan katak prejuiju todan ba estadu liuliu husi kontribuisaun taxa, ezemplu husi tabaku ilisitus ne’ebé foin daudaun hatama liuhusi portu ne’e governu lakon osan ho montante rihun atus-ida resin ba tabaku ilegal ne’ebé foin lalais halo identifikasaun no kaer ona kompaña nain no tuir ANCT,TL nia resultadu peskiza ikus hatudu katak kada tinan estadu mós lakon kuaze rihun-lima ba tabaku ilegal sira ne’ebé tama husi fronteira.
ANCT,TL hato’o rekomendasaun ba parte relevante atu tau prioridade ba kontrolu tabaku ne’e
- Governu tenke efetividade servisu kontrolu tabaku ne’e nu’udar estratejia ida atu konbate moras naun kontajioju sira ne’ebé agora pursentu as iha nasaun Timor-Leste “moras kontajioju sira hanesan atakasaun fuan, stroke, hipertensau, pulmaun kroniku” inkuantu la investe iha kontrolu iha tabaku sei, lae ita labele konbate moras refere.
- Husu ba estadu atu investe makas liu tan prevensaun ba moras naun kontaminoju sira ne’e hanesan mós ho investe ba klinika no tratamentu, se la konbate entaun moras sira ne’e sei pursentu-as ba beibeik taxa mortalidade ba moras sira ne’e, faktu hatudu ona katak moras sira ne’e ho pursentu ne’ebe as tebes hahu kedas regista mate atus-ualu ba leten husi tinan 2012 to’o agora no agora seidauk iha redusaun aumenta tan mak iha.
- Relasiona ho tabaku ilisitus sira no husu governu liuliu ba iha Ministeriu relevante sira atu halo sosializasaun tuir lei Nu 14/ 2016 ba iha vendador sira presiza, enkontru espesial ho vendador sira nomos importador sira atu esplika didiak kona-ba lei refere.
- Husu ba entidade relevante sira atu halo inspesaun regular iha interna tanba lei fó dalan mós autoridade relevante sira atu halo inspesaun ba keos loja sira no vendador sira ne’ebé fa’an iha merkadu nomos dalan ninin, husu mos atu reforsa iha fronteira indikasaun ba iha tabaku ilisitus tama barak ne’e tanba fronteira la iha kontrolu ida ne’ebé seriu.
- Husu ba entidade sira atu aplika koima “osan” tuir dekretu lei nu 14 nomos lei penalti sivil sira ne’ebé relasiona ho krime sira ne’e.
- Ikus liu husu ba instituisaun relevante sira atu kontinua prosesu kazu ida hatama tabaku ilegal mai liuhusi portu, tanba falsifika informasaun dehan hatama tixu mas afinal hatama tabaku ilegal atu nune’e ba oin labele akontese tan.
Reportajen : Domingas
Foto : Domingas
Editor : Jp.Costa