Dili, 11 Setembru 2025 (Média Democracia) – Natalino Tilman oan husi Jose Tilma no Carlota Tilman, Moris iha Aldeia Laklo Suku Liu-rai Posto Administrativu Aileu Villa Municipio Aileu iha Loron 01 Fulan Agostu tinan 2000, Natalino ho naran istimadu “Aruy” Moris husi familia simples no Aruy hanesan mane oan ba daruak husi Maun alin nain-tolu feto ida no Mane nain Rua, Aruy moris mai la ho kondisaun difisiente maibé Aruy ho familia la espera katak iha momentu ida Aruy nia kondisaun sei muda ba difisiente.
Iha entrevista ho Aruy, konta istoria lalaok moris nian, Aruy hahu moris ho familia ida ne’ebé simples tebes nakonu ho domin no moris hakmatek maibé dalabarak sempre hasoru hela de’it problema iha sira nian moris, husi problema sira ne’e Aruy ho familia nafatin lao ba oin maske problema ne’ebé mosu atu hafraku sira nian moris.
“Ha’u halo tinan lima lakon ona aman ne’ebé hanesan aihun ba familia kiikoan ne’e, no agora hela deit mama mak kuidadu ami, maske husi ne’ebá ami hasoru hela de’it problema, maibé ha’u nia mama nafatin esforsu servisu makas hodi fó han ami nain tolu nomos selu ami nia eskola, maske ha’u nia mama servisu agrikultura de’it.” Dehan Natalino Tilman (Aruy)
Nia hatutan, hahu eskola primariu Aruy ho kondisaun la difisiente kontente tebes tanba bele lao hamutuk ho kolega sira hahu husi uma to’o eskola iha Aileu. Remata eskola Primariu Aruy komesa tun ona iha banku pre-sekundariu iha Aileu villa durante tinan tolu no remata Aruy nafatin kontinua sekundariu iha CSMA Aileu to’o remata ho kondisaun saudavel no la difisiente, maibé iha momentu ida Aruy ho nian familia la espera katak nia sei fila ho kondisaun difisiente.
“Iha tinan 2021 ha’u kompleta ona ba idade 21, ha’u ho familia ba Maubise Munisipiu Ainaru iha loron 1 fulan setembru tinan 2021, Ami ho familia ba festa iha Maubise ho kareta, iha kalan ne’e ami to’o iha ne’eba ho di’ak hafoin dader komesa ami ho familia sira prepara-an atu fila mai Aileu to’o iha dalan klaran kareta truk ne’ebé ami sae hetan dezastre no nia body tohar hodi hanehan kedas ba ha’u nian ain nune’e halo ha’u nia ain-rahun hotu.” Hatutan Natalino Tilman
Nia subliña tan, familia sira husu ajuda no telefone kedas ambulansia hodi lori mai ospital referal Maubise maibé labele salva, entaun evakua kedas mai ospital nasional Guide Validares hodi halo tratamentu intensivu iha HNGV. Iha momentu ne’ebá komesa lakon ona mehi furak ne’ebé nakonu iha Aruy nia hanoin no nakonu ho triste no hamonu matawen.
“Ha’u baixa iha HNGV durante semana ida no doutor sira haree katak ha’u nia ain ne’e labele salva ona, tanba rahun kedas, entaun doutor sira foti desizaun katak tenke halo amputasaun/tesi ba ha’u nia-ain, maske ho laran triste haree rasik ha’u nia kondisaun, maibé ha’u simu realidade tanba dezastre ita la espera. Depois amputasaun ba ha’u nia-ain los iha momentu ne’eba kedas ha’u moris ho kondisaun difisiente fíziku.” Subliña Natalino Tilman
Nia informa, iha momentu ne’eba kondisaun di’ak ona Doutor sira husu tenke fila ona ba uma no familia sira mós prontu atu lori fila Aruy ba uma. Maske Aruy sente triste tebes maibé nafatin hakat ho kondisaun ne’ebé diferente ona. Momentu ne’eba mós hetan ajuda husi CSMA Aileu no tuir fali hetan apoio husi CNR kona-ba aitonka atu bele ajuda lao.
“Ha’u fila husi ospital, ha’u hetan ajuda husi organizasaun sira hanesan CSMA Aileu nian nomos CNR ba aitonka atu bele ajuda ha’u lao. Primeiru ha’u nia atividade iha uma de’it, tanba seidauk toman uza aitonka, maibé ha’u tenke esforsu hodi hatoman-an ho aitonka, nune’e ha’u bele hala’o ha’u nia atividade mai Dili no hetan mós apoiu husi ADTL hodi ha’u bele kontinua ha’u nia estudu iha nivel Universidade iha UNTL Fakuldade Siensia Sosiais no Politika, Departamentu Inkluzaun Komunutariu Sosial.” Informa Aruy
Husi kondisaun ne’ebé Aruy infrenta iha moris tomak iha mós diskriminasaun lubuk ida ne’ebé nia hetan iha kolega, komunidade, no familia nia liafuan ne’ebé hakanek Aruy nia fuan ho liafuan ida “ain-at” maske liafuan hirak ne’e nia rona loronloron, maibé nafatin esforsu hodi bele kontinua nafatin nia mehi ba futuru.
Reportajen : Dominga
Foto : Domingas
