Letefoho, 25 Novembru 2024 (Média Democracia) – komunidade Aldeia Leobasa Suku Lauana halerik ba bai-loron naruk ne’ebé afeta ba produsaun kafé menus tanba impaktu husi mudansa klimátika ne’ebé hamosu anin boot hodi estraga kafé nia fuan, halo ai tohar hamate kafé.
Anita Soares de Jesus nu’udar agrikultora Kafé iha Aldei Leobasa suku Launa hateten bai-loron naruk nia impaktu ba iha kafé ne’ebé kuda fó fuan la di’ak tanba tempu loron naruk halo anin boot estraga hotu kafé.
“Kafé ne’ebé ami kuda fó fuan la duni di’ak tanba bai-loron naruk, anin-boot mai hú halo kafé monu hotu labele fuan di’ak, tanba loron manas demais habai kafé namlaik la buras hanesan kuandu tempu udan di’ak tuir nia tempu kafé mós fuan di’ak.” Dehan Anita ba Jornalista sira iha Aldeia Leobasa Kuarta Feira ne’e
Nia haktuir kompara tinan kotuk kafé funan la di’ak, nia observa katak iha fulan kotuk haree kafé funan buras maibé seidauk bele hatene rezultadu tanba kafé fuan sei ki’ik no foin lalais bai-loron naruk halo udan monu rai tarde tanba ne’e seidauk bele hatene kafé nia rezultade, hein de’it tinan oin kolleta mak bele hatene.
Iha fatin hanesan Santina da Silva hatutan tinan ida ne’e udan monu rai la tuir nia tempu, afeta ba kafé nia funan monu hotu tanba udan mai iha fulan novembru.
“Udan laiha depois anin halo nia funan namtate hotu ona, ha’u hanoin mak iha oitoan karik tanba udan been menus, tinan ida ne’e udan tun tarde iha fulan Novembru ne’e la tuir tempu, kafé sira funan ona maibé ami seidauk ba haree kafé iha toos ne’ebé haree de’it nia fuan ne’e barak ka lae tanba udan mai tiha para fali, depois ida haree tok fuan ka lae.” Santina hatutan
Santina informa tinan ida ne’e kafé nia folin di’ak oitoan tetu ba iha NCBA ho kulit ho folin 0.50 sentavu maibé fa’an ba Kompañia Japaun ho kulit moos nia folin $3.00 to’o $4.00 dolar Amerikanu.
“Kafé folin di’ak mas hanesan balu lori direta iha fatin dulas kafé ne’e folin di’ak, mas hanesan ami tetu de’it ba iha NCBA ne’e naran deit folin ladún di’ak, maibé Japaun sira mai tetu ne’e folin di’ak, kafé nia folin ne’ebé ami hetan ne’e depende ba kafé nia fuan, kafé fuan barak ami tetu hetan osan barak oitoan mas kuandu kafé ne’e funan la di’ak ami fa’an mós hetan osan ladún barak ida.” Nia informa
Enkuantu iha toos kafé nia iha de’it ai-kakeu tanba kakeu ne’e dura la monu maibé kafé iha rai lolon ne’e fuan ladún di’ak kompara ho kafé iha rai tetuk oitoan no iha nia to’os kafé ho tipu rua hanesan Arabia ho moca de’it tanba nia kualidade di’ak haree husi nia bele fó fuan no bainhira konsumu sabór iha.
Nia salienta iha aldeia Leobasa seidauk iha tékniku ekstensionista mai haree tuir kafé no ai-oan iha sira-nia toos laran, iha de’it kompañia NCBA mak kontrola no halo rehabilita ba kafé sira, kona-ba selu kafé santina lahatene ida.
“Iha ne’e ema la mai haree tuir ami nia kafé ho ai-oan sira to’o agora, NCBA de’it mak mai haree haruka ami hamosu kafé sira ne’e maibé too agora laiha, ami nia kafé balu sira kado para dehan kafé ne moris fali fó fuan barak ne’ebé lahatene los, kona-ba sira selu ne’e mak ami lahatene tanba ema mai haruka koa be koa de’it mas osan ami lahatene, ami hatene de’it to’o tempu kafé fuan ami fa’an ba Japaun ho NCBA mak hetan osan.” Nia salienta
Nia haktuir durante ne’e Ministériu Agrikultura Pekuária Peska no Floresta nia funsionáriu la marka prezensa iha sira-nia to’os hodi kontrola no haree kafé no ai-oan sira, nomos laiha orientasaun hodi halo rehabilitasaun ba kafé ne’ebé la produtivu ona, maibé NCBA mak ba iha ne’ebá hodi orienta tesi kafe maibé to’o agora seidauk selu, rehabilita kafé ne’e hahu husi tinan kotuk fulan setembru to’o outubru maibé iha tinan 2024 ne’e laiha rehabilita kafé.
Iha biban ne’e mós Xefe aldeia Leobasa Alfredo Maia Pires hateten, mudansa klimátika ne’e ba de’it kafé, maibé produtu seluk laiha rezultadu, nune’e haree ba kafé nia folin presiza tebes halo no tau folin permanente hanesan tinan ne’e tanba komunidade bele hetan netik rendimentru.
“Durante tinan rua ona ami hatene katak mudansa klimátika agora mudansa ba kafé de’it, kafé iha rezultadu maibé ai-han seluk laiha rezultadu no kafé nia folin tinan ida ne’e di’ak maibé presiza hato’o ba governu kafé nia folin tenki nafatin ba oin atu kontinua hanesan ne’e tanba folin ida agora ne’e agrikultura kafé sira sei senti netik nia folin.” Dehan xefe aldeia Leobasa
Nia dehan tinan ida ne’e kafé folin di’ak tanba iha kompañia 3 mak mai hola iha aldeia refere ho foli ne’ebé la hanesan, 0.50, 0.60 sentavus maibé kompañia japaun hola kafé kulit moos ho folin ne’ebé aas.
“Iha ne’e kafé tasak ho nia folin 0.50 ka 0.60 no iha kafé ne’ebé fa’an mós husi Japaun hola ho folin kilo ida dolar 3.50 no Timor globál sira hola ho folin 2.50. tinan hirak liubá kafé folin la di’ak so nonu-governu mak kafé foin folin di’ak.” Nia dehan
Nia afirma katak iha aldeia refere seidauk iha funsionáriu Ministériu relevante kona-ba rehabilita kafe no nia seidauk hatene kona-ba rehabilita komunidade nia kafé selu ho 40%, durante ne’e iha aldeia Leobasa iha Mercy Corp mak mai haree kona-ba kafé sira ne’e dalaruma orsamentu mak laiha karik.
Entretantu programa média Tour ne’e realiza tanba Asosiasaun Jornalista Timor-Leste (AJTL) Servisu Hamutuk ho Oxfam iha Timor-Leste ne’ebé hetan fundu husi Oxfam Hongkong.
Reportajen : Estefania
Foto : Estefania