Dili, 14 Agostu 2025 (Média Democracia) – Provedoria dos Direitus Umanus no Justiça Virgilho Guterres “Lamukan” liuhusi komunikadu imprensa ne’ebé realiza ohin iha nia kna’ar fatin PDHJ Kaikoli afirma husu ba Komandante no Ministerio Interior atu labele halo diskriminasaun malorek ba povu ai-leba nia oan iha rekejitu formulariu kadetes ba PNTL tinan 2025.
Nia hateten, PDHJ deside realiza komunikadu imprensa ida ne’e atu pronunsia observasaun hirak ne’ebé durante ne’e relasiona ho rekejitu ba admisaun iha kursu formasaun PNTL nian, ne’ebé fó sai iha loron 4 fulan agostu 2025 husi komandu jerál PNTL liuliu husi Sekretariadu rekrutamentu nian.
“Hanesan Provedór hakarak hato’o apresiasaun profundu ba Governu tanba ikus mai foti inisiativa atu halo rekrutamentu ba polisia hafoin besik tinan sanulu resin la iha rekrutamentu, inisiativa ida ne’e reprezenta forsa rekomendasaun Provedór Direitu Umanu ninian liuhusi relatóriu anuál sira ne’ebé provedór sira uluk hatama, haree ba kapasidade ita-nia PNTL atuál nia rekursu umanu la sufisiente ona atu responde ba ezizénsia públiku, liuliu bainhira iha problema ruma iha komunidade nia leet.” Provedoria dos Direitus Umanus no Justiça Virgilho Guterres “Lamukan”
Nia haktuir tan katak, objetivu husi konferensia imprensa ohin mosu ho pontu rua primeiru maka PDHJ hakarak hato’o apresiasaun ba iha Governu no pontu segundu maka atu levanta mós kestaun, pelumenus pontu haat ne’ebé mosu iha formuláriu aplikante sira nian liuliu iha formuláriu aplikante ne’e iha númeru 11 ho 12 ne’ebé hateten deklarasaun husi kombatente ba libertasaun nasionál rua maka fotokopia kartaun identifikasaun pesoál no sertífikadu tama iha PNTL ba kandidatu sira nia oan husi inan aman PNTL, tolu maka rekejitu kandidatu tenke solteiro/a no ikus maka eliminasaun ba kandidatu sira ne’ebé iha moras hanesan HIV SIDA ka TUBERKOLOJO ne’e, maske moras ne’e kura tiha ona maibé iha rekejitu tenke elimina tiha kandidatu sira ne’e.
“Provedór levanta kestaun sira ne’ebé ohin temi ona ne’e, tanba afirmasaun sira ne’e la tuir prinsípiu konstituisaun nian liuliu artigu 16 konstituisaun K-RDTL ne’ebé hateten, proibe ba iha diskriminasaun, tanba ne’e ha’u hakarak sita tan katak ita-nia konstituisaun rasik hateten katak sidadaun hotu-hotu hanesan iha Lei nia oin nomos iha direitu no obrigasaun hanesan no labele halo diskriminasaun ba ema ida, tanba de’it nia kulit, ras, nia estadu sivil, nia sexu, origen tekniku nia lian, pozisaun sosial, ekonomiku, hanoin politiku idologia, religiaun, instrusaun kondisaun fiziku no mental ita-nia konstituisaun proibe buat hirak ne’ebé ha’u temi ona iha leten, atu labele halo diskriminasaun hasoru nia maluk.” Hatutan PDHJ Virgilho Guterres “Lamukan”
Nia informa tan katak, husu ba governante sira atu hatene desizaun politika saida mak halo ka Lei oan sira ne’ebé halo ka kria atu regula sosiedade ne’e Lei no prinsípiu sira ne’e atu na’in ida kria lei ne’e labele kontrária fali ho prinsípiu Lei ne’ebé iha ona konstituisaun K-RDTL.
“Iha artigu 16 ne’ebé ko’alia kona-ba proíbe diskriminasaun, iha ita-nia artigu 150 mós rekoñese direitu traballu ba sidadaun ida-idak iha ne’ebá hatete, aplikasaun ezersísiu no servisu sira ne’e tenke garantia igualdade no kondisaun ba ema hotu tenke hanesan, iha fali diploma Ministerial nu.17/2025 Juñu iha prinsípiu balun ne’ebé tuir Provedór nia haree katak ne’e kumpri tebes ita nia artigu 16 ne’ebé dehan, konkursu ne’e obedese ba prinsípiu sira iha selesaun tuir méritu liberdade de kandidatura no igualdade kondisaun fó oportunidade ba kandidatu sira hotu, signifika katak konkursu ne’e liberdade ba ema hotu la haree ba iha nia aman veteran, polisia, ukun na’in, luta na’in, funsionáriu públiku ka saida maibé tenke iha hotu ho kondisaun teste ne’ebé hanesan la’os atu diskrimina fali iha prosesu teste nian.” Informa Provedoria dos Direitus Umanus no Justiça
Nia esplika tan, bainhira iha prosesu teste ne’e tenke la’o ho kondisaun hanesan tantu feto ka mane tanba saida PDHJ ko’alia hanesan ne’e, tanba nasaun Timor-Leste ne’e husi konstituisaun artigu 1 hateten ona katak Repúblika Demokrátika de Timor-Leste ne’e estadu de direitu Demokrátiku ne’ebé rekoñese ona sidadaun hotu-hotu iha direitu ne’ebé hanesan.
“Ita-nia Estadu la’os hanesan estadu ida ne’ebé mosu ho ninia prinsípiu ketak-ketak lae, ita-nia estadu ne’e demokrátiku katak ema hotu iha direitu ba asesu hanesan hotu la iha diskriminasaun ba nia sidadaun rasik, tanba RDTL rekoñese sidadaun hotu nia direitu, igualdade, oportunidade hanesan tanba ne’e halo diskriminasaun bazeia ba estatutu sosiál, bazeia ba estadu sivíl, ne’e kontra prinsípiu konstituisaun ninian.” Esplika Provedoria dos Direitus Umanus no Justiça Virgilho Guterres “Lamukan”
PDHJ afirma, hakarak husu ba komandante jerál atu konsidera rekejitu sira ne’e, atu dehan husi rekejitu sira ne’e, konsidera katak diskriminasaun malorek tanba 20% jerasaun patriota, 20% jerasaun polisia nia oan entaun públikamente haree ba iha rekejitu sira ne’e la furak ida, tanba halo fo’er ona konstituisaun ne’ebé iha.
“Bainhira ita hamosu diskriminasaun sira hanesan ohin ha’u temi ne’e bazeia ba estatutu sosiál ka, bazeia ba uluk nia aman-inan sira luta ka nia polisia, veteranu nia oan ka la iha sasukat ida atu sukat ema ho ninian inan-aman sira uluk luta, tenke teste no la’o tuir kondisaun ne’ebé iha ona, hotu-hotu tenke tuir teste hanesan fíziku, mental, akadémiku, no teste saúde husi teste sira ne’e mak bele determina kadetes ne’e liu duni ka lae, merese duni ka lae, sai polisia la’os tanba ba tuir nia inan-aman ka família, ida ne’e lae tanba bainhira la’o tuir hanesan ne’e ita rasik mak kontra ona ita nia konstituisaun ne’ebé iha.” Afirma Virgilho Guterres “Lamukan”
PDHJ levanta iha ne’e pontu ida maka haree ba iha estadu sivíl hanesan rekejitu ne’ebé iha ona ema ne’e tenke solteiru/a haree ba iha estadu sivíl ne’e PDHJ husu atu labele haluha realidade joven barak maka kaben sedu ona maski nune’e sira fizíkamente preparadu hela atu compete, tan ne’e PDHJ hanoin katak bele tau hela konsiderasaun ba iha estadu sivíl ne’e, atu nune’e bele hamenus diskiminasaun ne’e nomos haree ba iha rekejitu sira hanesan ohin PDHJ reafirma nia pozisaun husu ba Komandu PNTL no MI atu labele halo diskriminasaun ba povu ai-leba nia oan, ema hotu tenke iha oportunidade hanesan.
“Simplesmente pontu hirak ne’e maka PDHJ hakarak hato’o ba públiku no husu ba iha Ministériu Interior, komandu PNTL atu rekonsidera kritéria sira ne’e, tanba kriteria sira ne’e viola prinsípiu konstituisaun, no iha públiku la furak dalaruma ita hanoin dehan tau patriota nia oan, ne’e atu valoriza maibé ne’e la’os valoriza ne’e desvaloriza ita-nia povu nia sofrimentu, tanba luta ba rai ida ne’e ema hotu-hotu luta se bainhira ita tau de’it polisia nian oan, veteranu nia oan, depois povu ai-leba nia oan ne’e ita tau fali ba ne’ebé no kosidera oinsá, dala ida tan nafatin husu atu tau konsiderasaun másimu ba iha rekejitu refere.” Levanta Provedoria dos Direitus Umanus no Justiça
Nia konklui, atu husu sidadaun hotu-hotu tenke tuir prova rasik atu nune’e sé mak merese atu sai PNTL, la’os uluk inan-aman luta se peitu ba ema tiru la’os ba sadere ba ema ruma ka lori ema ruma mak ba funu, tanba ne’e imi oan sira mai ne’e mós labele tuir de’it, maibé tenke tuir prova atu nune’e se maka merese atu sai PNTL no se mak labele, nune’e hamenus diskriminasaun no labele kontra lei no artigu ne’ebé hakerek ona konstituisaun RDTL.
Reportajen : Domingas
Foto : Domingas