CGTL Desamina Informasaun ba Autoridade Lokal

Díli, 26 Juñu 2025 (Média Democracia) – Core Grup Tranparancy Timor-Leste ne’ebé parseria ho Oxfam iha Timor-Leste servisu hamutuk ho Autoridade Nasional Lisensiamentu Ambiental no Diresaun Nasional Alterasaun Klimatika desamina informasaun ba iha Autoridade Lokal husi Suku 10 no Munisipiu 4 hanesan, Aileu (Seloi Malere, Aisirimou) Ermera (Lauala,Talimoro), Likisa (Lauhata, Maumeta) Dili (,Motael, Bairo Pite, Comoro, Becora) kona-ba impaktu husi mudansa klimatika ne’ebé afeta ba ema vulnaravel sira. Enkontru ne’e halo iha salaun yayasan Hak Farol.

Iha entrevista ho Jemicarter Monis dos Reis Kordenador Core Group tranparancy Timor-Leste hateten, objetivu jeral husi atividadade ida ne’e maka oinsa ho parte revelante sira hanesan ANLA ho Diresaun Nasional Klimatika atu fó sira nia hanoin kona-ba Lisensiamentu Ambiental no alterasaun ba iha mudansa klimatika ne’e rasik nomos ohin iha ne’e marka prezensa husi Munisipiu haat.

“Objetivu seluk maka ita koalia kona-ba saida maka ita-nia Autoridade Lokal sira hetan iha sira nia suku no iha sorumutuk ida ne’e sira atu mai fahe no tau hanoin hamutuk liuliu haree ba iha mudansa klimatika nian atu nune’e ita bele halo asaun ruma hodi haree ba iha futuru nian.” Dehan Jemicarter Monis dos Reis Kordenador Core Group tranparancy Timor-Leste

Husi enkontru ida ne’e mós sei rona opiniaun husi Autoridade Lokal sira depois maka sei foti asaun ruma haree ba iha problema saida maka kada Autoridade Lokal sira hasoru iha Munisipiu, nomos ohin iha introdusaun sita oituan kona-ba atu estabelese plataforma klimatika hanesan ponte interariu ida ne’ebe entre suku ho CCT nomos ho parte relevante sira oinsa atu haree kona-ba asuntu mudansa klimatika nomos asuntu finansiamentu klimatika iha Timor.

“Haree ba iha asuntu finansiamentu ne’e estadu Timor hetan ona iha tinan 2008 finansiamentu ho total noventa dois milhoes husi finansiamentu ne’e maka atu ita bele forma plataforma klimatika hodi tau matan ba osan. Osan hirak ne’e fó benefisiu ba iha ita-nia komunidade sira ka lae, tanba ita hatene katak agora daudaun iha nasaun balun fó ona osan ba ita nomos iha ajensia balun apoiu ona ita, entaun ami nafatin halo monitorizasaun ba osan sira ne’e.” Hatutan Jemicarter Monis dos Reis

Nia informa bainhira koalia ba iha asuntu mudansa klimatika laos nasaun Timor mesak maka afeta maibé nasaun sira seluk mós afeta hotu ezemplu hanesan agora nasaun boot rua ne’ebé funu hela, entaun bainhira sira hasai sira nia rudal halo bombartamentu ne’ebé bele afeta ba mudansa klimatika.

“Ita sempre akompaña ba iha nasaun sira seluk dalaruma ninia afeta ne’e boot tebes laos ba animal sira natureza maibé ba ema mós, entaun husi enkontru ida ne’e atu fó hanoin ba malu prepara ita-nia-an ba iha situasaun hirak ne’e, no ita hatene katak iha Timor-Leste nia kontribuisaun ba iha emisaun ne’e kiik tebes kompara ho nasaun sira seluk, ita iha 0,03 kompara ho nasaun seluk mai ho 48 pursentu emisaun,  husi ne’ebá ita mós tenke hatene saida maka ita bele halo hodi kontribui ba iha emisaun refere, nune’e labele fó impaktu ba iha ita-nia natureza nomos ba ita-nia-an rasik.” Informa Kordenador Core Group tranparancy Timor-Leste

Nia akresenta, seluk koalia ba iha estragus liga ho mudansa klimatika nian iha tinan kotuk Timor-Leste hasoru inundasaun boot ida ne’ebé estragus natureza, nomos sidadaun sira-nia sasan, entaun husi ne’ebá Estadu Timor-Leste mós halo ona esforsu lubuk ida iha momentu ne’ebá hodi tau matan ba iha ninia sidadaun sira ne’ebé lakon ona nia sasan nomos haree ba iha aihoris sira ne’ebé hetan estragus iha inundasaun.

Hatutan husi Autoridade Lokal Munisipiu Liquisa Postu Bazartete Maumeta Victor hateten, husi atividade ne’e importante tebes ba iha papel lider komunitariu sira oinsa atu bele haree liubá Asuntu Mudansa Klimatika ida ne’e, tanba nia impaktu boot tebes ba iha komunidade sira-nia moris loron-loron nian liuliu ba komunidade sira ne’ebé moris ho agrikultor.

“Iha enkontru ida ohin ami mai hamutuk atu fó hanoin ba malu no lider komunitariu sira atu koalia kona-ba observasaun kada Munisipiu no Postu, liuliu haree ba iha suku ida-idak nian, entaun husi ne’e ita tau hanoin hamutuk hodi haree ba asuntu refere.” Dehan Autoridade Lokal Munisipiu Liquisa Postu Bazartete Maumeta Victor

Nia dehan haree ba iha asuntu mudansa klimatika no ezemplu de’it hanesan iha lixeira ne’ebé iha tibar bainhira iha lorokraik sunu nia poluisaun ne’e makas tebes “suar sae makas” entaun ne’e fó impaktu boot tebes ba iha komunidade sira nia saude, tanba komunidade balun ne’ebé hela besik iha ne’ebá bele hadaet moras ida naran, ispa no tuir lolos lixera ne’e labelu sunu tanba bainhira sunu entaun lixu sira ne’e iha poluisaun ne’ebé makas hodi fó ninian impaktu ne’ebá natureza nomos ba iha komunidade labarik kiik-oan.

“Tuir lolos ne’e labele sunu no estadu tenke haree tok, oinsa maka atu bele haree lixu ne’e no modifika sai fali ba resiklajen ruma no labele sunu, tanba lixu ne’e fatin hotu-hotu mak soe hamutuk hela iha ne’ebá kompostu husi lixu ho tipu oioin, entaun husu ba estadu atu haree di’ak liután, no governu tenke iha planu no programa ruma haree ba iha lixu, tanba nia impaktu ne’e laos iha komunidade tibar de’it maibe lixu nia poluisaun ne’e to’o mós mai iha komunidade balun ne’ebé hela iha area Tasi-tolu nian.” Autoridade Lokal Munisipiu Liquisa Postu Bazartete Maumeta Victor

Nia reafirma, bainhira koalia ba asuntu ne’e tenke haree mós ba iha lixu sira ne’ebé soe namkari nomos sunu entaun husi buat hirak ne’e presiza tebes tau atensaun husi parte relevante sira liuliu ba iha estadu ida ne’e, tenke kria programa ka planu ida atu lixu sira ne’e labele, sunu maibé modifika fali ba sasan ruma ne’ebé ema bele uza fila-fali.

Reportajen : Domingas

Foto : Domingas

Tinggalkan Balasan

Alamat email Anda tidak akan dipublikasikan. Ruas yang wajib ditandai *