CGT-TL Husu OJE 2026 Tenke Priorizasaun ba Setór Produtivu no Sustentavel

Dili, 07 Novembru 2025 (Média Democracia) – Core Group Transparency Timor-Leste (CGT-TL) realiza komunikadu imprensa kona-ba Orsamentu Jeral Estadu (OJE) 2026 nian atu diskute ona entaun CGT-TL analiza no monitorin ba Governu no Parlamentu Nasionál. Konferensia ne’e hala’o iha salaun CGT-TL, Caicoli Dili.

Porta-voz Koordenador Nasional CGT-TL, Jemicarter Moniz Dos Reis hateten iha komunikadu, Core Group Transparency Timor-Leste (CGT-TL) rejista iha progresu balun iha área transparensia no partisipasaun públiku, maske kontinua persiste dezafiu prinsipál sira.

“CGT-TL apresia esforsu husi Ministériu Finansas neʼebé kontinua promove no aplika prinsipiu transparensia, liuhusi elabora no públika dokumentu sira hanesan Sirkulár OJE 2026, Deklarasaun Orsamentál, relatóriu Konsulta sidadaun, inklui publikasaun Proposta Lei ba OJE 2026, no involve parte sosiedade sivil iha sesaun aprezentasaun balun.” Dehan Porta-voz Koordenadór Nasionál CGT-TL, Jemicarter Moniz Dos Reis

Porta-voz hatutan, infelizmente CGT-TL nota katak Ministériu barak seidauk pratika transparensia no partisipasaun públiku. Informasaun ba konteúdu OJE seidauk disponivel iha website liña Ministériu no prosesu preparativu ba Proposta OJE 2026 kuaze la envolve parte interesadu hanesan sosiedade sivil, akadémiku no setór privadu. Hatudu katak oportunidade husi ideia realista povu nian seidauk esplora atu hetan planeamentu orsamentál bazeia ba realidade Timor-Leste nian.

“Setór Produtivu no Priorizasaun Orsamentál tuir observasaun CGT-TL, Governu kontinua hateten setór importante sira hanesan agrikultur, hortikultura, kafé, plantas indústria, pekuaria, veterinária, peska, floresta, artejenatu, ekonomia informal, agro turizmu, turizmu komunitária, home indústria no indústria.” Hatutan Porta-voz CGT-TL

Porta-voz afirma, realidade hatudu katak setór sira ne’e seidauk hetan prioridade loloos iha polítika orsamentál estadu. OJE nafatin domina husi despeza konsumtivu, la’os produtivu. Planeamentu mós fó sinál katak iha retorika no inkonsisténsia entre ko’alia polítika, dokumentu hakerek no alokasaun orsamentál la iha ligasaun klaru.

“Rai Naruk Fiskál no Krize Potensiál Gráfiku Ministériu Finansas hatudu katak Fundu Petrolíferu sei hetan redús lalais bainhira Governu kontinua uza nivel levantamentu hanesan agora. Se situasaun ne’e kontinua, Timor-Leste sei enfrenta rai naruk fiskál iha tinan sanulu (10) oin. Dezde kampu Bayu Undan remata iha June 2025, Timor-Leste la iha tan reseita petrolíferu signifikante.” Afirma Porta-voz Koordenadór Nasionál CGT-TL, Jemicarter Moniz Dos Reis

Nia relata, investimentu iha merkadu internasionál la serteza, depende husi flutuasaun global. Ita nian esperiénsia tinan 2015, 2018 ekonomia nasionál. Iha 2022 hatudu katak maske iha retornu barak, volatilidade merkadu sei ameasa estabilidade Investimentu iha Setór Produtivu. Programa tinan 5 Governu ne’e nian, kontinua fó prioridade ba setór estrativa no infrastrutura boot sira, sei la reprezenta interese Povu Timor-Leste nian. Projetu Tasi Mane kuaze gasta ona billaun ida-resin, husi estudu, konstrusaun estrada, aeroportu, inklui mós hola partisipasaun iha konsorsiu Greater Sunrise, maske kondisaun sira ne’ebé kria hahú a’at daudaun.

“Ami husu atu halo analiza kle’an antes kontinua aloka osan hodi fó prioridade no gasta osan boot ba projetu boot sira ne’ebé sei fó impaktu negativu ba aspeitu sosiál, ambiente no kultura, hanesan projetu tasi mane inklui mós projetu mineiru sira, maske projetu sira ne’e hanesan oportunidade atu hetan retornu no oferese apoiu balun maibé sei difikulta oportunidade atu dezenvolve setór investimentu, CGT-TL hateten katak iha Orsamentu Jerál do Estado 2026, Governu tenke tau prioridade ba setór produtivu neʼebé sustenta moris povu hanesan Agrikultura, Edukasaun, Saúde, Bee Moos no Turizmu. Setór sira ne’e la’ós de’it prioridade politika, maibé base fundamental ba kresimentu ekonomia sustentável.” Relata Porta-voz

Porta-voz informa, Politika Poupansa no Efisiénsia Despeza Estadu CGT-TL husu Governu atu reavalia investimentu iha infrastrutura boot sira estrada, edifísiu, ponte, portu, aeroportu no eletrisidade. Ezemplu, EDTL, E.P. iha 2025 simu subsidiu $166.5 milhões, maibé rekolla de’it reseita $50-60 milhões. Situasaun ne’e prova katak governu tenke halo análize ba retornu real investimentu ne’e, atu evita depende permanente ba subsídiu OJE. Enerjia eletrisidade ajuda duni atividade ekonómiku, maibé presiza estratéjia klaru ba sustentabilidade ekonomia nian.

“CGT-TL observa katak maske setór produtivu deklara iha livru Proposta OJE 2026 hanesan kontribuinte ba ekonomia, realidade sosiál seidauk muda. Problema hanesan saúde, edukasaun, agrikultura no malnutrisaun kontinua afeta komunidade.” Informa Porta-voz Koordenadór Nasionál CGT-TL, Jemicarter Moniz Dos Reis

Nia salient, reorienta OJE 2026 Governu tenke foka ba investimentu produtivu no sosiál ne’ebé realistiku no sustentável, hanesan agrikultura, saúde, edukasaun, turizmu, peska, bee moos no indústria ki’ik. Rigor Parlamentu Nasionál tenke halo analiza rigorózu ba investimentu iha tasi mane no mineiru ne’ebé gasta osan boot maibé la sustentável.

“Redús Despeza Konsumtivu, Governu tenke kua despeza la nesesáriu, projetu boot ne’ebé benefísiu la klaru, no reavalia EP no IP neʼebé la kontribui reseita ba estadu. Core Group Transparency Timor-Leste (CGT-TL) reafirma nia kompromisu atu kontinua sidadaun iha jestaun finansas públiku Timor-Leste nian. Monitoriza promove no defende transparensia, responsabilidade públiku no partisipasaun (CGT-TL) hamutuk parseru sira.

Esplika liután Sekretariadu Nasional Core Group Transparency Timor-Leste La’o Hamutuk, Etadep, Yayasan HAK, Mata Dalan Institute (MDI), Fundasaun Haburas, Luta Hamutuk, Fundasaun Hadomi Familia (FHF), Fundasaun Baloos, Community Development Interest (CDI), Kadalak Suli Mutuk Institute (KSI), Asosiasaun Engineria Petroleum Timor-Leste (AEPTL), Raes Hadomi Timor Oan (RHTO), Asosiasaun Esperansa feto Defisiensia (AEFD), Permatil, Institutu Haberan no Asosiasaun Irmão Solidario (AIS).

Reportajen  : Nelfiano

Foto : Nelfiano

Tinggalkan Balasan

Alamat email Anda tidak akan dipublikasikan. Ruas yang wajib ditandai *