Dili, 19 Agostu 2025 (Media Democracia) – Yayasan Hak Asasi manusia (Sigla Indonesia Hak) realiza komunikadu imprensa hodi selebra Tinan 29 Luta Ba Direitus Umanus (20 Agostu 1996-20 Agostu 2025). Komunikadu imprensa ne’e hala’o iha Hak Farol Dili.
Portavoz HAK Marina Galucho dehan, Hak nu’udar organizasaun direitus umanus tuan iha Timor-Leste ne’ebé harii iha loron 20 fulan Agostu tinan 1996 no agora kompleta halo tinan ba dala-29. Asosiasaun HAK nia serbisu maka hakbiit no habo’ot asuntu direitu umanu iha teritóriu nasionál, ne’ebé kobre rejiaun tolu maka Rejiaun I konstitui Munisipiu Manatuto, Baucau, Viqueque, no Lautem, Rejiaun II konstitui Munisípiu Aileu, Ainaro, Manufahi no Covalima no Rejiaun III konstitui Munisípiu Dili, Ermera, Liquiça, Bobonaro no Rejiaun Administrativa Espesiál Oecusse-Ambeno.
Programa prinsipal sira Justisa Pasadu. HAK hala’o akompañamentu ba vítima violasaun seksuál ba Funu Mundial Daruak iha Timor-Leste durante okupasaun Militar Japaun no vítima violasaun Direitu Umanu durante okupasaun Militár Indonéziu. HAK serbisu hodi asegura politika ba hasa’e produsaun agrikola no politika ba distribuisaun subsídiu agrikola no programa estabelesimentu extensionista iha suku sira, infraestrutura báziku iha setór agríkola hanesan konstrusaun no manutensaun ba irigasaun.
Nia hatutan, Hak fó mós formasaun ba Lider Komunitariu, Ofisial Polisia Suku-OPS, ONG iha nivel Munisipiu, Juventude hodi hasa’e sira-nia koñesimentu iha asuntu Agro-ekolojia, monitorizasaun no advokasia ba situasaun violasaun direitus umanus iha Munisípiu. Iha edukasaun HAK monitoriza infraestrutura bázika iha eskola sira hanesan bee, ijiene no saneamentu, nomos implementasaun politika baze edukasaun, kurikular, programa merenda eskolár no programa formasaun ba profesór sira.
Haree ba asuntu Bee-moos. HAK hala’o monitorizasaun no auditoria sosial ba abastesimentu bee-moos no asesu sidadaun nian ba bee-moos. Haree mós ba asuntu Saude. HAK monitoriza politika iha setór saúde, inklui alokasaun profesionál saúde iha fasilidade saúde sira (Postu Saúde, Sentru Saúde Komunitariu, no serbisu saúde munisipál sira) nomós área sistema saúde sira seluk entre sira hanesan jestaun fornesimentu aimoruk no rekursu umanu”.
Nia informa, Asuntu seluk maka haree ba Rai. HAK mós monitoriza asuntu sira kona-ba disputa rai iha sosiedade no eviksaun sira neʼebé ezekuta husi órgaun estadu relevante sira iha Dili laran no Munisípiu hamutuk Sekretariadu Rede ba Rai. Justisa-HAK halo monitorizasaun ba Prizaun hodi hatene kondisaun prizioneirus sira nian, nune’e mós bem estar guarda prizional sira, kondisaun no fasilidade sira iha prizaun Becora, Gleno no Suai. Servisu seluk ne’ebé HAK halo sensibilizasaun ba asuntu direitus umanus no Inkluzaun, Advokasia ba entidade Estadu hodi reforsa iha planeamentu integradu no investimentu inkluzivu hodi asegura direitu no liberdade fundamentu grupu vulneravel sira nian.
Estadu Timor-Leste halo progresu bo’ot iha ratifikasaun ba instrumentu internasional sira direitu umanus nian, hodi bele asegura ho di’ak liután protesaun, promosaun no liberdade fundamentais ba direitu umanus sidadaun. Ratifikasaun ida ne’e nu’udar forma ida neʼebé sai sasukat katak ita-nia Estadu tau-aas direitus umanus. Entidade Estadu nia politika públika kona-ba dezenvolvimentu, tenki tau ema sai sentru ba dezenvolvimentu. Politika publika hotu-hotu halo objetivu prinsipal ne’e mak garantia bem estar povu ninian hanesan mensiona iha Konstituasaun artigu 6, alieña E relasiona ho sosiedade nian bem-estar. Estadu liuhusi Governu halo medidas ka politika publika, iha mudansa no progresu iha setór oi-oin maibé ita konsiente katak situasaun reál komunidade sira nia direitu balun sei hetan violadu.
Nia afirma, situasaun direitus umanus real, komunidade sei kontinua infrenta eviksaun neʼebé laiha tratamentu dignu-ne’e nu’udar violasaun direitus umanus grave, ladun iha fatin dignu no apropriadu ba komunidade hodi hala’o sira-nia atividade ekonomika, Komunidade sira balun sei kontinua asesu bee matan no mota, kondisaun ka infraestrutrua eskola la di’ak, aimoruk menus no fasilidade saúde la adekuadu no la sufisiente, estrada aat, Prizionierus sira seidauk hetan asistensia neʼebé efetivu husi Defensoria Publika sira, produsaun agrikola la sa’e, pensamentu patrialkal domina iha sosiedade, fasilidade públiku ladun asesível no inkluzivu, diskriminasaun hasoru feto, labarik no grupu minoritariu sira.
Tuir dadus monitorizasaun HAK periodu 2024 iha Prizaun Becora, Gleno no Suai, husi Prizioneirus 143 ne’ebé HAK intervista 29% la koñese nia Defensor/Advogadu no 71 % mak koñese nia Defensor/Advogadu.
Dadus monitorizasaun iha Munisípiu Baucau, Viqueque, Aileu, Ainaro, Dili no Ermera-Iha Suku 50
- Setor Saude iha Suku 50. Husi Suku ne’e iha ona Postu Saude 41 no Suku ne’ebé la iha Postu Saude 9. Postu Saude ne’ebé asesu ba bee moos 37 no Postu Saude ne’ebé la asesu ba bee moos 13. Husi Postu saude ne’e. Postu Saude 31 iha aimoruk sufisiente no Postu Saude 10 mak menus aimoruk.
- Setor Agrikultura : husi Suku 50, total irigasaun 54. Irigasaun ho kondisaun di’ak 11 no irigasaun kondisaun la di’ak 43. Kondisaun traktor di’ak 18 no kondisaun la di’ak 10 total 28. Husi total Suku ne’e, Suku 37 mak asesu ba fini no Suku 13 mak la asesu ba fini.
- Setor Edukasaun iha Suku 50, totál eskola baziku Filial 87, Infraestrutura kondiasaun sala di’ak totál 71 no Eskola ne’ebé infraestrutura sala la di’ak totál 16.
- Setor bee moos husi suku 50, husi total uma kain: 66,363. Hatudu katak 70 % asesu ona bee kanalizasaun, 15% asesu bee matan no mota nomos 15% asesu bee posu. Husi rezultadu Auditoria sosiál ba sistema bee rurais 41 iha Munisipiu Liquica no Manufahi hatudu katak sistema bee rurais ne’ebé harii ona tinan rua ba leten hasoru desafiu iha operasaun no manutensaun, tanba barak mak aat no la funsiona. Husi sistema 41 ne’ebé HAK hala’o Auditoria sosiál hatudu 76% mak estrutura Grupu Maneja fasilidade-GMF la funsiona.
Nia reafirma, situasaun hirak iha leten ilustra hela povu Timor-Leste moris iha injustisa nia laran, ne’ebé kontribui maka’as husi politika públika neʼebé diskriminativu, politika públika ne’ebé la inkluzivu, la tau ema hotu hanesan, politika públika neʼebé la responsivu. Husik no hamosu fitar violasaun direitus umanus no liberdade fundamental sidadaun nian, servisu públiku neʼebé la justu no la efetivu.
Bazeia ba komunikadu sira iha leten hak hatu’ur Rekomendasaun sira hanesan tuir mai ne’e:
- Fó hanoin ba IX Governu presija iha investimentu Orsamentu neʼebé adekuadu ba setór prioridade/fundamentu sidadaun sira nian hanesan, ba setór Edukasaun, Infraestrutura Baziku, Agrikultura no Saúde.
- Fó hanoin ba IX Governu atu hapara imediata despeju ilegál no asegura katak ba futuru despeju hotu-hotu implementa tuir Konstituisaun RDTL, Lei Nasionál no Lei Internasionál sira.
- Fó hanoin ba Parlamentu Nasionál atu halo fiskalizasaun intensivu ba despeju sira neʼebé implementa husi IX Governu liuhusi Sekretariu Estadu Asuntu Toponomia no Organizasaun Urbana-SEATOU.
- Husu ba Ministériu Justisa atu aselera hodi Estabelese Sentru Rehabilitasaun Juvenil no Instalasaun Prizaun Produtivu iha Prizaun Weberek-Munisipiu Manufahi.
- Husu ba Governu Japaun hodi husu diskulpa Formal ba vitima atan seksual iha Timor-Leste nomos fó kompensasaun no reparasaun ba vitima funu mundial daruak nian.
- Fó hanoin ba Ministeriu Edukasaun atu konsidera istoria funu mundial daruak nian iha kurikulum nasional
- Fó hanoin ba Parlamentu Nasional atu ratifika konvensaun internasional ba ema lakon forsadu
- Fó hanoin ba Guvernu atu kolabora no servisu hamutuk ho entidade relavante sira atu dudu lei reparasaun hodi fó dignidade ba vitima konflitu pasadu no vitima violasaun sexual periodu 1974-1999
Reportajen : Komunikadu Imprensa HAK
Foto : Domingas

